Czcigodny Sługa Boży kard. August Hlond
(1881-1948)kardynał; w latach 1926-1948;
Prymas Polski
Założyciel Towarzystwa Chrystusowego; salezjanin
1933-1939
Przemówienie inauguracyjne podczas otwarcia Międzynarodowego Kongresu Tomistycznego.
Poznań, dnia 28 sierpnia 1934.
Od humanizmu odrodzenia po dziś dzień popełniono w ocenie tomizmu dwa zasadnicze błędy. Pierwszy na tym polegał, że utożsamiano tomizm z tego dekadencją, wiek XIII z XV i następnymi. Drugi w tym tkwiła że nie rozróżniano między treścią myślową tomizmu a jego wyrazem średniowiecznym i dawną scholastyczną metodą wykładową. Z tych pomyłek zrodziło się jedno z kapitalnych w dziejach filozofii nieporozumień, które na tym polegało, że tomizm uważano tradycyjnie za średniowieczny przeżytek bez znaczenia naukowego, za wysubtelnioną dialektykę bez treści, za spekulatywne gubienie się w dociekaniach oderwanych od życia, historii, nauki, postępu.
Nowoczesne badania filozofii średniowiecznej dały wprost rewelacyjne rezultaty. Tomizm przez nie odkryty, ten tomizm pierwotny, ta filozofia sum świętego Tomasza, to nie jakiś zamarły wyraz nierozwiniętej myśli odległej epoki i cywilizacji, nie gra słów i formułek, lecz pełna treści i myśli filozofia, filozofia żywa i aktualna, owszem to wielki system filozoficzny, wszechstronny, okazały, podbijający swą głębią, jasnością i uzasadnieniem.
Potem zjawiły się głębokie, po części genialne prace neotomistów. One wykruszyły ziarno tomistyczne z plewy czasu i oczyściły je z pierwiastków dekadencji. Wykazały żywotność tomizmu, uwydatniły jego znaczenie dla dzisiejszej chwili, związały go z najaktualniejszymi zagadnieniami nauki i kultury.
Tak dokonało się odrodzenie tomizmu, zjawisko niewątpliwie z największych w historii myśli ludzkiej. Uprzedzeń jeszcze wiele. Ale myśl tomistyczna niepowstrzymanie się rozwija, niepokoi, zdobywa i wchłania napotykane na swej drodze pierwiastki prawdy. W zmierzchu tylu systemów, którym życie kłam zadaje, tomizm wysuwa się na czoło, jako pierwiastek renesansu filozofii, nauki współczesnej i nowej kultury ludów.
Z tych założeń i zapowiedzi zrodził się ten Międzynarodowy Kongres Filozofii Tomistycznej.
Zbieramy się tu na te studia Tomistyczne w chwili, kiedy się filozofia wprawdzie odradza, ale przeważnie nie jest jeszcze dopuszczona do wpływu na kształtowanie się nowych czasów. Bez filozofii, a często nawet bez wiedzy, odbywa się na ogół polityka, która woli improwizację, kombinację i swobodę niż zasadę i metafizykę. Bez filozofii zabiera się do przebudowy ustrojów socjalnych większa część społecznych nowatorów, których metafizyka nierzadko jest negacją przeszłości. Filozofię poświęca dla techniki kultura współczesna. W ogóle ludzkość tak mało pyta dziś o myśl filozoficzną. Któż się dziś w ogóle filozofią zajmuje? W poniewieranym średniowieczu filozofią kończyło się wykształcenie każdego inteligentnego człowieka, którego też zagadnienia filozoficzne całe życie zajmowały. Dzisiaj poza kandydatami do stanu duchownego iluż słuchaczy otacza katedry ścisłej filozofii? Komuż z praktycznych polityków, ekonomistów, socjologów, społeczników, architektów przyszłości przyjdzie na myśl pytać się filozofii o zdanie, kierunek, zasadę?
Skutkiem tego anarchia myśli i tragedie ludów polityczne, społeczne, kulturalne. Dokumentem tego większa część literatury współczesnej, poświęconej nowym czasom a świadczącej o niebywałym chaosie pojęć. Charakterystycznym znakiem tego te pseudofilozofie, które się ex post dorabia do zaimprowizowanych faktów politycznych i społecznych.
Nie było to przypadkiem, że w przeddzień tej epoki przeobrażeń odkryto na nowo tomizm, który kiedyś stanowił ośrodek myśli ludzkiej i jedności życia a był w kontakcie niemal z całą rzeczywistością współczesną i nie uchylał się w zakresie swych zadań od żadnego ważniejszego problemu życiowego. Opatrzność wyznacza mu znowu analogiczne, owszem większe posłannictwo. Niechżeż szybko dokonywa się jego restauracja i penetracja w dzisiejszym Świecie. W harmonii z wiedzą i postępem niechżesz stanie się orientacją filozoficzną nowych ruchów i przemian. Niech się stanie ponownie ośrodkiem filozoficznego poglądu na świat i kluczem do rozwiązania zagadnień dręczących bezradną ludzkość.
W tej myśli i z tymi życzeniami witam czule ten okazały Międzynarodowy Kongres Filozofii Tomistycznej. Dodali mu blasku i zapewnili mu powodzenie najświetniejsi reprezentanci tomizmu z kraju i z całej Europy, których z czcią i wdzięcznością witam.
Niech wasze wspólne prace i myśli zadecydują o dalszym rozwoju i o wpływach tomizmu w świecie i niech ożywią ruch tomistyczny w tym kraju, który ze mną najsympatyczniej was wita, a który tu na wschodzie Europy chce być nadal nie tylko stróżem myśli tomistycznej, lecz jej wiernym wyrazem w swej umysłowości i życiu.
Druk: "Miesięcznik Kościelny Archidiecezyj Gnieźnieńskiej i Poznańskiej" 10(1934), s. 281-283;
także: Dzieła, s. 441-442.